Sốc nhiệt (say nắng) | Heat stroke

Sốc nhiệt (say nắng) | Heat stroke

Sốc nhiệt là tình trạng gây ra bởi cơ thể của bạn quá nóng, thường do tiếp xúc kéo dài hoặc gắng sức ở nhiệt độ cao. Đây là hình thái tổn thương do nhiệt nghiêm trọng nhất, sốc nhiệt có thể xảy ra nếu nhiệt độ cơ thể của bạn tăng lên đến 400C (1040F) hoặc cao hơn.

Sốc nhiệt cần được điều trị cấp cứu. Sốc nhiệt không điều trị có thể nhanh chóng gây tổn thương não, tim, thận và cơ. Tổn thương càng nặng nếu điều trị càng muộn, làm tăng nguy cơ các biến chứng nghiêm trọng và tử vong.

Mặt khác, thể nhẹ hơn được gọi là kiệt sức vì nhiệt/lả nhiệt (heat exhaustion), là một tình trạng mà triệu chứng có thể bao gồm ra mồ hôi nhiều và mạch nhanh là do cơ thể quá nóng. Lả nhiệt là một trong ba hội chứng liên quan tới nhiệt, trong đó chuột rút do nhiệt (heat cramps) là hội chứng nhẹ nhất và sốc nhiệt (heatstroke) là hội chứng nặng nhất. Hai hội chứng lả nhiệt và chuột rút do nhiệt sẽ được diễn đàn trình bầy ở những bài khác.

Triệu chứng của sốc nhiệt bao gồm:

- Nhiệt độ cơ thể tăng cao: nhiệt độ cơ thể lớn hơn hoặc bằng 400C (1040F) là dấu hiệu chính của sốc nhiệt

- Thay đổi trạng thái tâm thần hoặc hành vi: các tình trạng như lú lẫn, lo lắng, nói lắp, cáu kỉnh, mê sảng, co giật và hôn mê có thể là hậu quả của sốc nhiệt.

- Thay đổi bài tiết mồ hôi: trong trường hợp sốc nhiệt do thời tiết nóng, bạn sẽ cảm thấy da nóng và khô khi chạm vào. Tuy nhiên, trong trường hợp sốc nhiệt do gắng sức, bạn sẽ cảm thấy da ẩm ướt.

- Buồn nôn và nôn: bạn có thể cảm thấy khó chịu ở bụng hoặc nôn

- Da đỏ ửng: da có thể chuyển thành mầu đỏ khi nhiệt độ cơ thể tăng lên

- Thở nhanh: có thể có thở nhanh và nông.

- Tăng nhịp tim: mạch có thể tăng đáng kể bởi vì ứng xuất nhiệt đặt một gánh nặng rất lớn lên tim nhằm giúp làm mát cơ thể.

- Đau đầu: đầu có thể đau nhức nhói.

Khi nào cần phải đi khám bác sĩ

Nếu bạn nghĩ rằng nạn nhân có thể bị sốc nhiệt, cần tìm kiếm sự giúp đỡ của y tế ngay lập tức. Gọi dịch vụ cấp cứu 115 hoặc số điện thoại của dịch vụ cấp cứu tại địa phương.

Tiến hành làm mát ngay lập tức nạn nhân bị quá nóng trong khi đợi điều trị cấp cứu

- Đưa nạn nhân vào bóng râm hoặc vào trong nhà

- Cởi bỏ bớt quần áo cho nạn nhân

- Làm mát cho nạn nhân bằng bất cứ phương tiện nào có sẵn:
+ đặt nạn nhân vào bồn nước mát hoặc để nạn nhân dưới vòi tắm hoa sen nước mát
+ xịt nước mát lên người nạn nhân bằng vòi tưới cây
+ lau người nạn nhân bằng nước mát
+ quạt phun sương bằng nước mát cho nạn nhân
+ đặt túi chườm nước đá hoặc khăn tắm ướt lạnh lên đầu, cổ, nách và bẹn của nạn nhân

Nguyên nhân

Sốc nhiệt có thể xuất hiện do:

- Tiếp xúc với môi trường nóng: một loại sốc nhiệt, vẫn được gọi là sốc nhiệt không gắng sức hoặc sốc nhiệt cổ điển, là do nạn nhân ở trong môi trường nóng khiến cho nhiệt độ cơ thể tăng. Loại sốc nhiệt này thường xảy ra sau tiếp xúc với thời tiết nóng và ẩm, đặc biệt là trong thời gian dài, ví dụ hai hoặc ba ngày. Thường gặp nhất ở người cao tuổi và ở những người có bệnh lý mạn tính.

- Hoạt động gắng sức: sốc nhiệt do gắng sức gây ra bởi tăng nhiệt độ cơ thể do hoạt động thể lực với cường độ cao trong thời tiết nóng. Bất cứ ai luyện tập hoặc làm việc trong thời tiết nóng đều có thể bị sốc nhiệt do gắng sức, nhưng thường gặp nhất là ở những người không thường xuyên tiếp xúc với nhiệt độ cao.

Đối với cả hai loại sốc nhiệt, chúng có thể xuất hiện do:

- Mặc quá nhiều quần áo khiến cho mồ hôi khó bay hơi để làm mát cơ thể.

- Uống bia rượu có thể ảnh hưởng tới khả năng điều hòa thân nhiệt

- Mất nước do uống không đủ nước để bổ sung dịch cơ thể mất qua mồ hôi.

Yếu tố nguy cơ

Bất cứ ai cũng có thể bị sốc nhiệt, nhưng có một vài yếu tố làm tăng nguy cơ của bạn:

- Tuổi: khả năng đối phó với nhiệt độ khắc nghiệt phụ thuộc vào sức chịu đựng của hệ thần kinh trung ương. Ở trẻ em, hệ thần kinh trung ương phát triển chưa đầy đủ, và ở người lớn trên 65 tuổi, hệ thần kinh trung ương bắt đầu bị thoái hóa khiến cho cơ thể không đủ khả năng đối phó với sự thay đổi nhiệt độ cơ thể. Cả hai nhóm tuổi này thường gặp khó khăn trong việc giữ nước cũng đã khiến làm tăng nguy cơ sốc nhiệt.

- Gắng sức trong thời tiết nóng: huấn luyện quân sự và tham gia các môn thể thảo, ví dụ bóng đá, trong thời tiết nóng là một trong những tình huống có thể dẫn tới sốc nhiệt.

- Đột ngột tiếp xúc với thời tiết nóng: bạn có thể dễ mắc bệnh liên quan tới nhiệt nếu tiếp xúc với việc tăng đột ngột nhiệt độ, ví dụ như trong một đợt nóng đầu hè hoặc đi du lịch tới vùng có khí hậu nóng hơn. Hạn chế hoạt động trong ít nhất một vài ngày để cơ thể tự thích nghi với những thay đổi. Tuy nhiên, bạn vẫn có thể có tăng nguy cơ sốc nhiệt cho tới khi bạn đã làm quen một vài tuần với nhiệt độ cao hơn.

- Thiếu điều hòa không khí: quạt có thể khiến bạn cảm thấy dễ chịu hơn, nhưng trong thời tiết nóng kéo dài, điều hòa không khí là cách thức hiệu quả nhất để làm giảm nhiệt độ và hạ thấp độ ẩm.

- Một số loại thuốc: một số loại thuốc ảnh hưởng tới khả năng giữ nước và đáp ứng với nhiệt của cơ thể. Trong thời tiết nóng, bạn đặc biệt cẩn thận khi dùng thuốc gây co mạch, thuốc điều hòa huyết áp bằng việc chẹn adrenaline (thuốc chẹn beta), thuốc đào thải muối và nước của cơ thể (thuốc lợi tiểu), hoặc thuốc làm giảm các triệu chứng tâm thần (thuốc chống trầm cảm hoặc thuốc chống loạn thần). Các chất kích thích trong điều trị rối loạn ADH và các chất kích thích bất hợp pháp như amphetamine và cocaine cũng khiến bạn dễ bị sốc nhiệt hơn.

- Một số tình trạng sức khỏe: một số bệnh mạn tính, ví dụ bệnh tim hoặc bệnh phổi, có thể làm tăng nguy cơ sốc nhiệt. Một số tình trạng khác như béo phì, ít vận động và có tiền sử sốc nhiệt trước đây cũng có thể làm tăng nguy cơ sốc nhiệt.

Biến chứng

Sốc nhiệt có thể gây ra một số các biến chứng tùy thuộc vào nhiệt độ cơ thể cao trong bao lâu. Một số biến chứng bao gồm:

- Tổn thương cơ quan quan trọng: nếu không phản ứng nhanh chóng để làm giảm nhiệt độ cơ thể, sốc nhiệt có thể gây phù não và làm tổn thương các cơ quan quan trọng khác, và có thể gấy ra các tổn thương vĩnh viễn

- Tử vong: nếu không điều trị kịp thời và phù hợp, sốc nhiệt có thể gây tử vong.

Xét nghiệm và chẩn đoán

Bác sĩ thường chẩn đoán được ngay nếu bạn bị sốc nhiệt, nhưng xét nghiệm có thể giúp khẳng định chẩn đoán, loại trừ các nguyên nhân khác gây ra các triệu chứng, và đánh giá tổn thương cơ quan. Các xét nghiệm này bao gồm:

- Xét nghiệm máu: kiểm tra nồng độ natri hoặc kali trong máu và kiểm tra thành phần khí trong máu để xem có tổn thương hệ thần kinh trung ương hay không.

- Xét nghiệm nước tiểu: kiểm tra mầu sắc nước tiểu, nước tiểu có mầu sẫm hơn nếu bạn có tình trạng bệnh liên quan tới nhiệt, và kiểm tra chức năng thận mà nó có thể bị ảnh hưởng do sốc nhiệt.

- Đánh giá chức năng cơ: kiểm tra các tổn thương nặng đối với mô cơ (tiêu cơ vân/ rhabdomyolysis)

- Chụp phim X-quang và các chẩn đoán hình ảnh khác để kiểm tra các tổn thương nội tạng.

Điều trị và thuốc

Điều trị sốc nhiệt tập trung vào việc làm mát cơ thể về nhiệt độ bình thường để dự phòng hoặc làm giảm các tổn thương não và các cơ quan quan trọng. Để làm được điều này, bác sĩ có thể tiến hành theo các bước sau:

- Sử dụng kỹ thuật làm mát bốc hơi: một số bác sĩ ưa thích sử dụng biện pháp làm mát bốc hơi thay vì ngâm nạn nhân trong nước lạnh để làm giảm nhiệt độ cơ thể. Với kỹ thuật này, nước mát sẽ được phun sương lên da của nạn nhân trong khi không khí ấm được quạt lên cơ thể nạn nhân khiến cho nước bốc hơi, làm mát da. Kỹ thuật này có hiệu quả, không xâm lấn, dễ thực hiện, và không tương tác với các khía cạnh khác của việc chăm sóc nạn nhân. Khi điều trị cho nạn nhân cao tuổi bị sốc nhiệt không gắng sức, kỹ thuật làm mát bay hơi liên quan tới tỷ lệ mắc bệnh và tử vong giảm.

- Ngâm nạn nhân trong nước lạnh: bồn tắm nước lạnh hoặc nước đá có tác dụng làm giảm nhanh nhiệt độ cơ thể nạn nhân. Tuy nhiên, phương pháp này có thể gây khó cho việc theo dõi huyết động xâm nhập và đặt đường truyền tĩnh mạch, và nó cũng có thể gây hại đối với những người cao tuổi.

- Đắp chăn nước đá và mát làm cho nạn nhân: một phương pháp khác là đắp lên cơ thể nạn nhân một chăn làm mát đặc biệt và chườm các túi nước đá lên các khớp, cổ, lưng và nách của nạn nhân để làm giảm nhiệt độ cơ thể. Tuy nhiên, biện pháp này có thể khó thực hiện hơn (dung nạp kém hơn) trong những trường hợp nạn nhân còn tỉnh.

- Sử dụng thuốc chống run rẩy: nếu điều trị hạ thấp nhiệt độ cơ thể khiến nạn nhân run rẩy, bác sĩ có thể cho nạn nhân sử dụng thuốc an thần giãn cơ, ví dụ benzodiazepine. Run rẩy làm tăng nhiệt độ cơ thể khiến cho việc điều trị kém hiệu quả.

Các biện pháp điều trị tại nhà và điều chỉnh lối sống

Điều trị tại nhà là không đủ đối với sốc nhiệt. Nếu nạn nhân có các dấu hiệu và triệu chứng của sốc nhiệt, bạn cần gọi ngay dịch vụ cấp cứu. Đồng thời, những người khác có thể thực hiện các bước làm mát nạn nhân trong khi đợi dịch vụ cấp cứu tới.

Nếu bạn nhận thấy các dấu hiệu bệnh lý liên quan tới nhiệt, cần làm giảm nhiệt độ cơ thể bạn và dự phòng sự tiến triển của các tình trạng mà có thể dẫn tới sốc nhiệt. Trong trường hợp cấp cứu với nhiệt độ thấp hơn, ví dụ như chuột rút vì nhiệt hoặc kiệt sức vì nóng/lả nhiệt (heat exhaustion), thì các bước sau đây có thể làm giảm nhiệt độ cơ thể:

- Tìm đến nơi râm mát hoặc có điều hòa không khí: nếu bạn không có điều hòa không khí tại nhà, tìm đến nơi nào đó có điều hòa không khí, ví dụ trung tâm mua sắm, rạp chiếu phim, hoặc thư viện công cộng.

- Làm mát bằng vải sạch ẩm và quạt: nếu bạn ở cạnh ai đó có các triệu chứng liên quan tới nhiệt, làm mát cho nạn nhân bằng cách phủ lên nạn nhân một tấm vải sạch ẩm hoặc phun nước mát lên người nạn nhân. Quạt trực tiếp lên người nạn nhân.

- Tắm mát dưới vòi hoa sen hoặc bồn tắm: nếu bạn đi ra ngoài và không gần nơi cưu trú, hãy ngâm mình trong ao hoặc dòng suối mát có thể giúp làm giảm nhiệt độ cơ thể bạn xuống.

- Bù nước và điện giải: uống nhiều nước. Ngoài ra, do bạn mất muối qua mồ hôi cho nên cần phải bổ sung muối và nước bằng đồ uống thể thao. Nếu bác sĩ yêu cầu bạn phải hạn chế muối và nước, hãy hỏi lại bác sĩ xem bạn nên uống như thế nào và bạn có phải bổ sung muối hay không.

- Không uống đồ uống có đường hoặc cồn để bù nước và điện giải: các đồ uống này có thể cản trở khả năng kiểm soát nhiệt độ của cơ thể bạn. Ngoài ra, nước quá lạnh có thể gây đau bụng do co thát dạ dày.

Dự phòng

Sốc nhiệt có thể tiên đoán và dự phòng được. Thực hiện theo các bước sau để dự phòng sốc nhiệt trong thời tiết nóng nực:

- Mặc đồ rộng rãi, quần áo nhẹ: mặc quá nhiều quần áo hoặc quần áo quá chật sẽ khiến bạn nóng bức.

- Bảo vệ cơ thể không bị cháy nắng: cháy nắng ảnh hưởng tới khả năng tự làm mát, do vậy phải tự bảo vệ mình khi đi ra ngoài bằng đội mũ rộng vành, đeo kính râm và sử dụng kem chống nắng phổ rộng với yếu tố bảo vệ khỏi ánh nắng mặt trời (SPF) tối thiểu là 15. Thoa nhiều kem chống nắng, và thoa lại kem chống nắng mỗi hai giờ hoặc thoa thường xuyên hơn nếu bạn đang bơi hoặc đổ mồ hôi.

- Uống nhiều nước: bù đủ nước sẽ giúp bạn đổ mồ hôi và duy trì nhiệt độ cơ thể bình thường.

- Đặc biệt cẩn thận với một số thuốc: chú ý các vấn đề liên quan tới nhiệt nếu bạn sử dụng thuốc mà có thể ảnh hưởng tới khả năng giữ nước và tản nhiệt của cơ thể.

- Không bao giờ để bất cứ ai ở lại trong xe ô tô đang đỗ: đây là nguyên nhân phổ biến gây tử vong liên quan tới nhiệt ở trẻ em. Khi đỗ xe dưới ánh nắng mặt trời, nhiệt độ trong xe ô tô có thể tăng thêm 6,70C (200F) trong vòng 10 phút. Rất nguy hiểm nếu để ai đó trong xe ô tô đang đỗ dưới thời tiết ấm hoặc nóng, ngay cả khi cửa kính xe bị rạn nứt (hoặc hé mở) hoặc xe được đỗ trong bóng râm. Khi bạn đỗ xe, hãy khóa cửa để tránh không cho trẻ em nghịch ngợm mở cửa vào xe.

- Hãy nghỉ ngơi trong khoảng thời gian nóng nhất trong ngày: nếu bạn không thể tránh được các hoạt động gắng sức dưới thời tiết nóng, hãy uống nhiều nước và thường xuyên nghỉ ngơi ở nơi mát mẻ. Cố gắng lên lịch tập luyện hoặc lao động thể lực trong khoảng thời gian mát mẻ hơn trong ngày, ví dụ vào sáng sớm hoặc chiều tối.

- Thích nghi: hạn chế thời gian làm việc hoặc luyện tập trong điều kiện nóng cho tới khi bạn thích nghi với nó. Những người không thường xuyên tiếp xúc với thời tiết nóng rất dễ mắc bệnh liên quan tới nhiệt. Có thể mất khoảng vài tuần để cơ thể bạn điều chỉnh với thời tiết nóng.

- Hãy cẩn thận nếu bạn có các yếu tố nguy cơ: nếu bạn uống thuốc hoặc có những tình trạng làm tăng nguy cơ các vấn đề liên quan tới nhiệt, hãy tránh cái nóng và hành động nhanh chóng nếu bạn nhận thấy các triệu chứng của hiện tượng quá nóng. Nếu bạn tham gia các sự kiện hoặc các hoạt động thể thao gắng sức dưới thời tiết nóng, hãy chắc chắn rằng phải có dịch vụ cấp cứu y tế bên cạnh phòng trường hợp cấp cứu vì nhiệt.