GS.TSKH Phạm Mạnh Hùng: Y đức xuống cấp khi đặt "mưu sinh" lên trên tính mạng người bệnh

Thưa Giáo sư, gần đây, có những tai nạn y khoa chưa xác định được là do rủi ro y tế hay tắc trách của bác sĩ, nhưng đã thổi bùng lên trong dư luận xã hội những bức xúc về y đức. Theo Giáo sư, nguyên nhân mất niềm tin của xã hội với ngành y do đâu?

- Trước hết, có thể nói ngành y là ngành dễ xảy ra những tai nạn trong y khoa, kỹ thuật càng hiện đại bao nhiêu càng dễ xảy ra tai nạn bấy nhiêu. Chính vì vậy, trên thế giới, đặc biệt tại Mỹ, người ta đã tổng kết nguyên nhân gây tử vong hàng đầu là do tai nạn y khoa, so với những nguyên nhân gây ra tử vong khác như tai nạn xe cộ, đuối nước…

Vì sao nghề y lại dễ có những tai nạn? Thứ nhất cấu trúc của cơ thể con người rất hoàn chỉnh và là bộ máy phức tạp nhất trong các loài sinh vật. Thứ hai cho đến nay người ta vẫn chưa hiểu hết bệnh sinh và bệnh căn của tất cả các loại bệnh, thế nên ngành y vẫn dùng từ “chẩn đoán”, tức trong đó có một phần là đoán chứ không phải đã xác định được hoàn toàn, mặc dù các phương tiện kỹ thuật ngày càng hiện đại.

Thứ ba, những thao tác về y học là những thao tác tinh vi, cứu sinh mạng người bệnh trong môi trường hết sức nhỏ bé như lòng mạch chỉ 2-3mm. Vì thế ngành y là nghề rất dễ gây ra sai sót.

Chính vì vậy, câu đầu tiên ông Hipocrates đã dạy mọi người thầy thuốc là không được gây hại cho người bệnh, để thầy thuốc luôn luôn cảnh giác, đề phòng và hết sức cẩn thận. Trước đây cũng có sai sót, nhưng nguyên nhân gây ra sai sót cũng có điểm khác với bây giờ. Ví dụ như tính kỷ luật và tinh thần trách nhiệm của người thầy thuốc cao hơn, cẩn thận hơn; người thầy thuốc sát sao với người bệnh hơn…..

Trong thực hành y khoa người ta luôn khuyến cáo thầy thuốc phải có “check list”, tức danh sách kiểm tra những động tác đã làm, làm đến đâu gạch vào đến đấy. Nhưng ngày nay, do nhiều lý do, chủ yếu là thiếu tính cẩn thận nên thầy thuốc ít khi thực hiện check list. Kỹ thuật ngày nay rất hiện đại, xuất hiện nhiều loại thuốc hơn, mà càng hiện đại bao nhiêu, càng nhiều loại thuốc bao nhiêu thì càng dễ sai sót bấy nhiêu.

Trước đây trong thực hành y học các tai nạn vẫn xảy ra, nhưng khi giải quyết những tai nạn thì biểu hiện và diễn biến trong mối quan hệ giữa người bệnh hay người nhà người bệnh và thầy thuốc cũng có nhiều điểm khác với bây giờ.

Thay cho sự bình tĩnh trước đây là những thái độ nóng vội hiện nay, thay cho cử chỉ ôn tồn là những cử chỉ lăng nhục hay ẩu đả, thậm chí đánh đập người thầy thuốc... Hiện tượng này xảy ra có nhiều nguyên nhân. Có phần do sự xuống cấp của đạo đức xã hội nói chung (một bộ phận người bệnh và người nhà người bệnh chưa có có sự ứng xử một cách văn hóa).

Nhưng như các bậc tiền nhân đã dạy, hãy trách mình trước, thì phải thấy rằng sự xuống cấp của một bộ phận thầy thuốc đã làm cho người bệnh và người nhà người bệnh thiếu niềm tin. Từ sự thiếu niềm tin dẫn đến “vơ đũa cả nắm”, dễ quy kết mọi tai biến đều là do sự tắc trách của thầy thuốc. Một ví dụ cụ thể, trước đây không thấy thầy thuốc cố tình gây phiền hà cho người bệnh để có cơ hội vòi “phong bì”. Nay hiện tượng này vẫn còn đâu đó, tuy đã giảm hơn nhiều.

Vì vậy khi xảy ra những tai nạn, dù cho tai nạn ấy là bất khả kháng chứ không phải là do thầy thuốc thiếu trách nhiệm, thì người bệnh hay người nhà người bệnh đều quy là do thầy thuốc thiếu y đức. Nhưng sự thật không phải như vậy, có một số tai nạn y khoa là bất khả kháng. Điều quy kết này dẫn đến nhiều cán bộ y tế lo lắng về sự an toàn trong nghề nghiệp và sinh ra nản chí, không yên tâm với công việc.

Vậy theo ông, so với trước đây, y đức của người thầy thuốc ngày nay có gì khác biệt không?

- Theo tôi cần phải phân tích những điểm khác biệt trong môi trường làm việc thời bao cấp và thời kinh tế thị trường. Trong thời bao cấp, người thầy thuốc thực hành nghề nghiệp chỉ có mục đích là cứu chữa người bệnh; tiêu chí duy nhất đánh giá đạo đức của người thầy thuốc là sự hy sinh vì sức khỏe và tính mạng người bệnh.

Tất cả những người thầy thuốc lúc bấy giờ đều không phải lo đến cuộc sống của mình vì đã có Nhà nước bao cấp cho họ. Nhưng trong thời thị trường thì khác, bên cạnh việc chăm lo sức khỏe và cứu chữa người bệnh, người thầy thuốc phải lo cả cuộc sống của chính bản thân họ mà tôi tạm gọi là “mưu sinh”.

Vì vậy trong tình hình hiện nay, thầy thuốc cần đặt ra và giải quyết mối quan hệ giữa sự quan tâm cứu chữa người bệnh với vấn đề kiếm sống, mưu sinh. Đó là điểm nổi bật nhất, khác biệt lớn nhất khi nói về y đức của hai thời kỳ.

Hiện nay, bên cạnh nhiều vấn đề của ngành y tế, người ta nói nhiều đến vấn đề y đức. Có những lo ngại và cảnh báo rằng y đức hiện đang "xuống cấp" trầm trọng. Nhận định của ông về điều này?

- Chính do chúng ta chậm phân biệt mưu sinh và hy sinh, cũng như xác định các đặc trưng của công tác y tế trong cơ chế thị trường định hướng XHCN nên chúng ta chưa hướng dẫn cho thầy thuốc giải quyết mối quan hệ giữa mưu sinh và hy sinh. Do đó, một bộ phận thầy thuốc đã bị suy thoái về đạo đức trước sự thay đổi này: họ đặt sự mưu sinh lên trên sức khỏe và tính mạng người bệnh. Vì thế, so với thời bao cấp và thời kỳ chiến tranh, y đức của thầy thuốc ngày nay dễ bị xuống cấp và đã có một bộ phận xuống cấp.

Vậy bộ phận thầy thuốc có y đức xuống cấp đó làm ảnh hưởng như thế nào đến đội ngũ y, bác sĩ vẫn đang tận tình cứu chữa người bệnh?

- Suy thoái đạo đức ấy chỉ một bộ phận thôi chứ không phải là tất cả thầy thuốc, tuy vậy “con sâu làm rầu nồi canh”. Xã hội nhìn vào bộ phận ấy để đánh giá ngành y tế với một con mắt khác, và ảnh hưởng đến niềm tin của nhân dân đối với ngành y tế.

Thưa Giáo sư, trong thực trạng y đức xuống cấp, thì người nghèo bị ảnh hưởng như thế nào, rõ ràng họ không được thầy thuốc đối xử công bằng như những người có tiền?

- Chắc chắn là người nghèo sẽ bị ảnh hưởng trong quá trình y đức xuống cấp. Chủ yếu đó là do vấn đề giải quyết không tốt mối quan hệ giữa mưu sinh và hy sinh. Bất luận trong trường hợp nào (người bệnh có tiền hay không có tiền) cũng phải đặt tính mạng, sức khỏe, quyền lợi của bệnh nhân lên trên quyền lợi của thầy thuốc, đây là mục đích cao cả của ngành y đã đành, nhưng đó còn là điều kiện để hành nghề kiếm sống. Phải làm cho thầy thuốc hiểu điều này, vì anh có chữa bệnh nhưng gây ra tai nạn và làm người bệnh thiệt thòi thì người bệnh sẽ không đến với anh nữa, và anh cũng không thể hành nghề và kiếm sống.

Làm thầy thuốc phải đặt "hy sinh" lên trước "mưu sinh"

Quan điểm của giáo sư về việc bác sĩ mở phòng khám tư?

- Kinh tế tư nhân là một trong những bộ phận quan trọng và động lực trong nền kinh tế. Trong y tế cũng vậy, nhà nước không có khả năng để bao cấp toàn bộ và cũng không có khả năng để lo cuộc sống toàn bộ cho người thầy thuốc thì anh em thầy thuốc phải làm tư, làm tư. Đó là điều tất yếu.

Trong khu vực y tế tư nhân, hiện tượng phong bì, sách nhiễu người bệnh có giảm. Vậy có phải y đức trong phòng khám tư được cải thiện?

- Nói rằng trong y tế tư nhân hoàn toàn không có sự sách nhiễu là không đúng. Sách nhiễu ở đây có thể biểu hiện dưới nhiều biểu hiện: gây khó khăn, gây phiền hà (chờ đợi lâu, thủ tục hành chính phức tạp, máy móc….), cho đến việc gây ra những vấn đề thiệt thòi về mặt kinh tế đối với người bệnh. Nếu hiểu như vậy thì trong y tế tư nhân vẫn còn có những biểu hiện sách nhiễu.

Thí dụ như lạm dụng về thuốc men, lạm dụng về mặt kỹ thuật để thu được nhiều tiền. Vậy nói trong y tế tư nhân hoàn toàn y đức tốt là không đúng. Nhưng cần thừa nhận hiện nay y tế tư nhân hơn y tế công ở chỗ tài chính rõ ràng. Và vì vậy làm cho người dân cảm nhận là y đức tốt. Còn trong y tế công, một trong những lý do khiến người dân thấy phiền hà và thiếu niềm tin là tài chính chưa rõ ràng.

Giáo sư có cho rằng nâng cao y đức hiện nay vẫn thiên về kêu gọi hơn là đặt ra những thiết chế, quy định hợp lý?

- Hiện nay mình vẫn nặng về phía kêu gọi. Theo tôi trước tiên cần phải khẳng định như thế này: Nghề y là cũng một nghề có mục đích kiếm sống. Thực tế bây giờ anh em thầy thuốc cũng làm việc với mục đích kiếm sống, đừng phê phán người ta, đừng chê trách người ta rằng như vậy là có động cơ sai. Nhưng điều thứ hai rất quan trọng, là làm cho anh em thầy thuốc hiểu rằng muốn hành nghề và kiếm sống, cái quan trọng anh phải đặt tính mạng sức khỏe người bệnh lên trên quyền lợi của cá nhân mình.

Nên nói để cho anh em thầy thuốc hiểu làm nghề y không thể trở thành tỉ phú và đừng chạy theo làm giàu trong nghề y. Tôi được biết trên thế giới chưa có ai trở thành tỉ phú nhờ nghề y. Nhưng những nhà tỉ phú luôn có bệnh viện tư, đó là khi họ đã trở thành tỉ phú rồi và họ muốn thể hiện lòng nhân đạo.

Phải giáo dục cho đội ngũ y tế hiểu rằng anh phải mưu sinh, kiếm sống. Nhưng nếu anh lấy động cơ làm giàu, thành tỉ phú trong quá trình hoạt động nghề y thì có thể sẽ gặp gặp sai sót. Vì động cơ kiếm tiền, anh sẽ vớ vét tiền của người bệnh, nhưng tư duy khoa học của anh sẽ lẫn lộn và cuối cùng có thể làm cho anh phạm sai lầm.

Vậy nhà nước có nên hoàn toàn để anh em y bác sĩ tự mưu sinh không? Theo tôi, vai trò của Nhà nước trong vấn đề điều chỉnh thu nhập của thầy thuốc là hết sức quan trọng. Nếu để người thầy thuốc tự mưu sinh hoàn toàn sẽ dẫn đến chênh lệch rất lớn ngay trong bản thân đội ngũ thầy thuốc. Nói về thu nhập, thì thầy thuốc ở những thành phố lớn bao giờ thu nhập cũng cao. Vậy thì những người công tác ở miền núi, vùng khó khăn sẽ không yên tâm công tác. Nếu nhà nước không tham gia điều chỉnh, điều hòa thu nhập (là thu nhập chứ không phải lương) thì có nguy cơ lâu dài đó là chính cán bộ y tế sẽ trở thành lực cản của mọi cải cách y tế trong tương lai.

Cuối cùng muốn nâng cao y đức cần có một điều vô cùng quan trọng là nâng cao tính chuyên nghiệp y học. Việc mất niềm tin của người dân đối với ngành y, ngoài thái độ ứng xử thì một phần rất quan trọng đó là tính thiếu chuyên nghiệp trong thực hành y học. Đừng cho là cứ cười nói, vồn vã với bệnh nhân thế là đạo đức tốt.

Nhiều khi phải nghiêm khắc với bệnh nhân mới là tốt. Hiện nay, y đức đang bị hiểu theo một chiều theo kiểu hình thức hóa. Chỉ có nâng cao tính chuyên nghiệp trong thực hành y học, lấy chất lượng là tối thượng thì y đức mới được vững chãi và bền lâu.

Xin cảm ơn Giáo sư. Nhân ngày Thầy thuốc Việt Nam, xin chúc ông luôn mạnh khỏe!